بررسی عوامل موثر در طراحی معماری برای مجتمع‌های تجاری به جهت ارتقا و افزایش کیفیت بهره وری
در جهان امروز مجتمع های تجاری یکی از پرکاربردترین ساختمانهای شهر محسوب میشوند. همین امر موجب افزایش تعداد آنها شده و روز به روز در حال رشد و توسعه در شهر ها میباشند. از این رو وجود آنها به لحاظ فرم, تاثیر بسزایی در زیبایی شهرها دارند و گاها ترافیک را خیابان ها بدنبال خود می آورند. بنابراین میتوان آنها را به عنوان یک المان شهری معرفی کرد.
فضاهای تجاری، مکان‌هایی هستند که در آنها کالاهای مختلف از جمله: پوشاک، طلا و جواهر، وسایل الکتریکی و… به فروش می‌رود. که معمولا با توجه به کاربری و رفتارهایی که در آن مجتمع قرار است اتفاق بیفتد، طراحی میشوند. عوامل بسیاری در بوجود آمدن یک مرکز تجاری مطلوب دخیل است. ما در این مقاله به معرفی عناصر مهم طراحی فضای تجاری می‌پردازیم و نکات طلایی که باید رعایت شود را معرفی می‌کنیم و به برخی از این عوامل که در تبدیل شدن یک مجتمع تجاری به یک فضای مطلوب مرکز تجاری وجود دارد می پردازیم و هر یک را بصورت مختصر شرح میدهیم:
بررسی نیازهای منطقه:
- بررسی انواع مختلف فروشگاه های اصلی
- کالاهای اختصاصی مورد نیاز منطقه
استقرار محل مناسب
۱-۲ بررسی وجود مجتمع تجاری یا بازراچه و یا مرکز خریدی در نزدیکی سایت
۲-۲ سهولت در دسترسی های سواره و پیاده
۳-۲ امکان ایجاد توقفگاه های مطمئن و راحت برای مراجعه کنندگان
۴-۲ دسترسی آسان و نزدیک بودن به وسایل نقلیه عمومی
۵-۲ تعداد فضای پارکینگ تناسب با وسعت مرکز تجاری
توجه به طراحی داخلی معماری
- ۳-۱ سیرکولاسیون مناسب و مسیر های گردش در فضا به نحوی باشد که مخاطب برای رسیدن به مقصد خود نشانه ها را از معماری آن دریافت کند و از یکنواختی آن کاسته شود.
- ۳-۲ سهولت استفاده از معابر داخلی برای مخاطبان با با شرایط سنی و جسمی مختلف
- ۳-۳ به استفاده از فضای باز و سبز و ادغام سنجیده فضای باز و بسته در ترکیب حجمی و دیاگرام روابط فضایی,
- ۳-۴ ایجاد هدفمند فضای استراحت با مبلمان مناسب,
- ۳-۵ امکانات تفریحی_رفاهی تعریف شده در فضای باز و بسته از قبیل رستوران و فضای بازی کودکان یا سینما و … ,
- ۳-۶ تغییر سطح و ارتفاع فضا علاوه بر ایجاد تنوع حسی و بصری به خلق فضاهای تجمع و تمرکز هدفمند و بستر مناسب برای تبلیغ یا معرفی واحد تجاری خاص،
- ۳-۷ نظم بصری و ابعادی و تناسب صحیح میان جزء و کل فضا,
- ۳-۸ ایجاد تنوع و جذابیت بصری استفاده از رنگ و نور,
- ۳-۹ استفاده از نور طبیعی,
دسترسی آسان از خیابان‌های اطراف
فضای تجاری، باید در منطقه‌ای طراحی شود که علاوه‌بر اینکه دسترسی به آن آسان باشد و از طریق وسایل نقلیه عمومی مکان رسیدن به آن وجود داشته باشد؛ کم‌ترین ترافیک در اطراف آن دیده شود. در این حالت تمایل خریدار و بازدیدکننده بیشتر میشود.
دعوت‌کنندگی فضا
معمولا خریدار، بازدیدکننده و حتی عابری که در حال عبور از مقابل مجتمع تجاری است، اگر عاملی را بر مبنای دعوت‌کنندگی در ورودی فضای تجاری ببیند تمایلش برای ورود به آن بیشتر میشود. پس سعی کنید از رنگ، فرم‌های خاص و… برای دعوت‌کنندگی، در ورودی فضاهای مختلف استفاده کنید.
وجود فروشگاههای بزرگ و دل‌باز
به‌خاطر رفت‌و‌آمدهای زیاد در مکان‌های تجاری، بهتر است فضاها با ابعاد بزرگ و ارتفاع بلند طراحی شوند. تا محیط کافی برای رفت‌وآمد، توقف، ورود، استراحت و… وجود داشته باشد.
وجود سیرکلاسیون واضح
در طراحی پلان و مسیرها باید سعی داشته باشید راه‌های آسانی را قرار بدهید که سبب گمراهی بازدیدکنندگان و خریداران نشود. دسترسی و سیرکلاسیون‌های مشخص و واضح باعث میشود مخاطب مدت‌زمان بیشتری را در فضا باشد و تمایلش برای حضوری دوباره بیشتر شود.
داشتن پارکینگ مناسب
یکی از دغدغه‌های امروزی بازدیدکنندگان، پیدا کردن جای مناسب برای پارک ماشین است؛ پس داشتن یک پارکینگ ساختمان تجاری با ظرفیت مناسب از موارد مهمی است که باید در طراحی فضای تجاری در نظر گرفت.
وجود کاربری‌های مختلف
استفاده از کاربری‌های مختلف مانند: سینما، رستوران، کافه، انواع فروشگاهها با کالاهای گوناگون و… نشان می‌دهد که یک مجتمع تجاری، توانایی پاسخ‌گویی به بسیاری از نیازهای بازدیدکنندگان را دارد. به عنوان مثال: گروهی از افراد تنها برای رفتن به فودکورت به مجتمع تجاری مراجعه کرده‌اند. گروهی دیگر برای خرید و گروهی نیز با انگیزه فضاهای گیمینگ و بازی به مجتمع آمده‌اند. از این رو طراحی رستوران، فست فود و فودکورت از الزامات طراحی داخلی مجتمع تجاری است که موجب افزایش تعداد مخاطبان میشود.
تهویه مناسب هوا
احساس کاربر در زمان حضور در فضای تجاری، یکی از فاکتورهای مهم طراحی فضاست. پس باید به داشتن آسایش حرارتی کاربر توجه کنید. این نکته برای تمام فضاها با کاربری‌های مختلف حائز اهمیت است.
در دید بودن فروشگاه
قرارگیری هر فروشگاهی بطور مستقیم ، تحت تأثیر استعدادهای نهایی همان تجارت می باشد ، هر چه ترافیک پیاده گذرا از مقابل یک مغازه بیشتر باشد کارآیی آن تجارت نیز بیشتر می شود . پیاده روها از پارکینگ اتومبیل تا محل خرید باید طوری طرح شوند که از گذشتن خریدار بطور سرسری از مقابل مغازه های اصلی جلوگیری کند .یک فروشگاه حداکثر مقدار تماس را برای ویترینش لازم دارد و ویترین آن باید تا جای ممکن از هر زاویه ای قابل رؤیت باشد.
کاربرد رنگ و کارهای هنری
به منظور افزایش جاذبه مرکز خرید لازم است که طرح های قسمت های مختلف مرکز با کارهای هنری نیز همراه شود. از اهداف اولیه طراحی مرکز خرید، ایجاد محیطی رنگارنگ و نشاط انگیز است که دیدار از آن همواره جالب باشد. برای ایجاد این محیط، معمار باید به تناسبات، مقیاس و خصوصیات توجه ویژه ای داشته باشد.استفاده از کارهای هنری جنبی یعنی نقاشی دیواری، مجسمه، درخت کاری، فواره ها ، نوع فرش کردن، چراغانی و طرح های گرافیکی ، جاذبه ای بسیار زیاد به مرکز می بخشد.بسیاری از مردم، مراکز خرید را به همان نسبت که برای خرید بازدید می کنند برای گردش نیز مورد استفاده قرار می دهند. شکی نیست که یک مجموعه کامل هنری می تواند فضای ویژه ای ایجاد کند که مرکز را به صورت یک موجودیت برجسته نشان دهد. بدیهی است که استفاده از عناصر هنری باید با توجه کافی صورت گیرد.
کیوسک ها:
نصب کیوسک ها در مراکز خرید تجاری جلوه ای فعال و پرشور به پاساژ می دهد. این کیوسک ها معمولا به صورت موقت برپا می شوند و می توانند کاربری های متنوعی مانند فروش کارت های تبریک، فروش قهوه و یا تنقلات، گل فروشی و … داشته باشند. کیوسک ها در قسمت هایی از پاساژ واقع می شوند که افق دید مغازه های دیگر را از بین نبرد. کیوسک ها نباید سقف داشته باشند و در صورت لزوم نیز باید از سقف های شیشه ای و یا تلقی استفاده کرد. نصب کیوسک ها نباید به گونه ای باشد که راهرو ها و فضاهای ارتباطی را محدود و رفت و آمد را دشوار کند.
اصول و ضوابط طراحی مجتمع تجاری
ارتفاع طبقات
ارتفاع طبقات در واحدهای بزرگ ۵-۴ متر و در مورد واحدهای کوچک ۳ متر و بستگی به نوع سرویس ها دارد. ارتفاع طبقات برای مشتریان باز دارنده بوده و برای کارمندان خسته کننده است . مغازه ها بر نور طبیعی متکی نیستند بلکه نور مصنوعی همراه با تهویه مکانیکی در آنها تامین می شود.
ارتفاع طبقه از مبداء تراز زمین ۵-۴.۵و در فوقانی ترین طبقه۴.۷۵-۳ است.
واحدهای فروشگاههای بزرگ مساحت کف را ممکن است برای کمد و پیشخوان به کاربرد و بقیه مساحت در ۱۰ متر مربع برای هر ۱۵ نفر تخصیص داده شده است.
ضوابط پارکینگ
ارتباط صحیح با پارکینگ اتومبیل (و وسایل نقلیه عمومی ) از عوامل اساسی می باشد پارکینگ مغازه داران و کارکنان با پارکینگ مشتریان نباید مشترک باشد.
استاندارد حداقلی برای پارکینگ اتومبیل تجاری از طرف فدراسیون فروشگاههای چند شعبه ای برای برآوردن احتیاجات حداکثر خرید بطور هفتگی پیشنهاد شده است (برای هر ۱۰۰ متر مربع از سطح خرده فروشی بطور خالص CLA-)
در مناطقی که مالکیت اتومبیل بطور محلی در سطح پایین باشد ۴ محل پارک اتومبیل- در مناطقی که مالکیت اتومبیل بطور محلی در سطح متوسط باشد ۵.۲۵ محل پارک اتومبیل – در مناطقی که مالکیت اتومبیل بطور محلی در سطح بالایی باشد ۶.۵محل پارک اتومبیل.
فاصله حداکثر بین اتومبیل خریداران و یا ایستگاه اتوبوس با فروشگاههای عمده ومهم ۲۰۰ متر ، می باشد ارتباط با فضای پارکینگ باید آسان بدوون تراکم و درنگ صورت گیرد . پارکینگهای چند طبقه اگر فروشگاهها را در طبقات مختلف سرو می کنند باید تا جای ممکن در سطح طبقات مختلف تخلیه شوند
ورودی
طبق ضوابط طراحی مجتمع تجاری اداری حیاط ها و فضاهای باز در پاساژ ها باید حتما دارای ورودی و خروجی مجزا باشند. ورودی ها و خروجی ها تا جایی که می شود دور از هم تعبیه شوند. ورودی همکف یا ورودی اصلی باید دارای ارتفاع و عرض حداقل ۳۷۰ سانتی متر باشد. حداکثر فاصله دورترین فضا تا قسمت ورودی ۲۵۰۰ سانتی متر می باشد.
ویترین ها
ویترین قسمتی از مغازه جهت ارائه و نمایش اجناس می باشد که یا به صورت شیشه ای برای مغازه ای لباس، کفش، جواهر و … یا به صورت ویترین های باز برای مغازه های مویه فروشی، سبزی فروشی، سوپر و غیره عمل می کند. مساحت این ویترین با توجه به نوع کاربری مغازه ها متفاوت می باشد که از ۱۰% تا ۶۰% سطح مغازه متغیر می باشد.
ویترین ها ممکن است به داخل مغازه باز شوند یا با دیوار عقبی شیشه ای با جنس محکم و تیره محصور باشند، که در این صورت دسترسی برای دکور و تزئین ویترین ها لازم است و باید این دسترسی سریع و آسان ویترین به مثابه یک نمایشگاه کوچک جهت ارائه اجناس به مشتریان عمل می کند که باید از نظر شکل و فرم و دید و نور دارای شرایط جلب مشتری باشد
طراحی داخلی فروشگاه ها
ابعاد فروشگاه ها بر اساس فروش نوع کالا، مبلمان، سازه و نیازمندی های آن است. برخی از ابعاد و استانداردهای کلی فروشگاه ها در یک مرکز تجاری عبارتست از:
۱٫ حداقل عرض مغازه ها ۳ متر و حداقل مساحت آنها ۱۵ متر است.
۲٫ مغازه ای با امکان حرکت تنها یک مشتری در راهرو بین ردیف اجناس، معمولا دارای عرض ۳٫۵ الی ۴٫۵ متر و طول ۹ الی ۱۸ متر می باشد.
۳٫ بالکن ها حداقل باید ۲٫۲ متر از کف مغازه ها فاصله داشته باشند تا وسایل و کالاها به راحتی در آن جای گیرند. ارتفاع کف نیم طبقه تا سقف، حداقل ۱٫۹ متر برای استفاده های عمومی است.
۴٫ حداقل عرض راهروها برای فروشنده ها ۵۰ سانتی متر و عرض مناسب ۶۰ الی ۷۰ سانتی متر می باشد.
۵٫عرض راهروهای عمومی و اصلی حداقل ۱٫۵ متر و حداکثر ۳٫۲ متر می باشد. عرض مناسب ۱٫۷ تا ۲ متر است.
۶٫حداقل ارتفاع سقف فروشگاه ها و به طور کلی فضاهای تجاری ۳٫۸ متر تا ۴ متر در نظر گرفته می شود که در حدود ۱ متر از فضای مسکونی بیشتراست.
۷٫محل قرار گیری صندوق معمولا نزدیک به درب خروجی قرار میگیرد.
پله برقی
بیشترین کاربرد پله برقی در اماکن عمومی مانند فرودگاه ها، مترو، ساختمان های تجاری و فروشگاه های بزرگ و … است.
۱٫در فاصله ارتفاع عمودی بیش از ۳٫۵ متر بین سطوح در مسیر گردش عمومی، پله برقی بهترین وسیله جابجایی افراد است.
۲٫حداکثر سرعت پله برقی در صورتیکه زاویه شیب آن بیش از ۳۰ درجه نباشد، ۰٫۷۵ متر بر ثانیه است.
۳٫حداکثر زاویه شیب پله برقی ۳۰ درجه و در شرایطی که ارتفاع سقف از ۶ متر بیشتر باشد ۳۵ درجه خواهد بود.
۴٫عرض پله برقی با توجه به کاربری آن متفاوت است ولی معمولا عرض مطلوب آن ۱ متر است و پله برقی با عرض ۱ متر قابلیت جابجایی حداقل ۳۰۰۰ نفر در یک ساعت را دارد.
۵٫از دست انداز پله برقی تا دیوار مجاور آن حداقل به اندازه ۱ متر باید فاصله داشته باشد.
آسانسور
طبق مقررات ملی ساختمان، در ساختمان های بیش از ۴ طبقه تعبیه آسانسور الزامی است. قبل از جانمایی آسانسور باید ظرفیت و نوع آسانسور مشخص شود. ابعاد آسانسور باید پاسخگوی خدمات اضطراری و جابجایی افراد و بار باشد. در مراکز عمومی حداقل ابعاد اتاقک آسانسور ۱٫۳ متر عمق در ۲ متر عرض است. عرض در آسانسور دست کم ۸۰ سانتی متر است. ظرفیت آسانسور باید طبق سرانه استفاده کنندگان از آن بر حسب کیلوگرم مشخص شود و مساحت کابین آسانسور متناسب با ظرفیت آن باشد.
سرویس های بهداشتی
هر مجتمع تجاری باید تعدادی سرویس های بهداشتی مشتمل بر توالت و دستشویی مختص آقایان و بانوان داشته باشد. اگر استانداردهای مربوط به این فضا رعایت نشود، طبیعی است که مشکلاتی برای استفاده کنندگان به وجود خواهد آورد. بهترین محل قرار گیری سرویس های بهداشتی در مجاورت پله ها و در پاگرد است. دیوارهای سرویس های بهداشتی باید تا ارتفاع ۲ متری کاشیکاری شده و قابل شستشو باشند. به ازای هر ۵ توالت یک کاسه دستشویی و یک دست خشک کن نیاز است. حداقل عرض اتاقک هر توالت ۸۵ سانتی متر است و حداقل طول آن ۱۱۰ سانتی متر است. فاصله مرکز ۲ دستشویی ۶۰ سانتی متر است و فاصله هر دستشویی از دیوار مجاور آن حداقل باید ۴۵ سانتی متر باشد. کاسه دستشویی باید در ارتفاع بین ۸۰ تا ۸۵ سانتی متری از زمین نصب شود. فاصله زیر آینه از زمین حداکثر باید ۱۰۰ سانتی متر باشد. تجهیزات لازم در سرویس بهداشتی مانند جای حوله، صابون و کاغذ توالت در ارتفاع بین ۵۰ تا ۱۲۰ سانتی متری از سطح زمین قرارمی گیرند. در ساختمان های عمومی حداقل یک سرویس بهداشتی باید برای افراد معلول تعبیه شود به گونه ای که در آن امکان حرکت راحت افراد با صندلی چرخ دار در دایره ای به قطر ۱٫۵ متر فراهم باشد. در سرویس های بهداشتی درهای لولایی باید به سمت بیرون باز شوند تا فضای داخلی را اشغال نکنند.
باراندازها
در مراکز تجاری بار اندازها باید طبق شرایط زیر باشند:
۱٫به ازای هر ۹۲۰ متر مربع از سطح ناخالص استیجاری، یک واحد بار انداز در نظر گرفته می شود.
۲٫هر فضای بار انداز باید طولی برابر حداقل ۱۲ متر، عرضی برابر حداقل ۳٫۶۵ متر و ارتفاعی معادل ۴٫۳ متر داشته باشد.
۳٫فضا و سکوی بارگیری نباید به گونه ای در سایت قرار گیرد که ماشین های باری مستقیما از خیابان اصلی به سکو منتقل شوند.
مصالح
انتخاب مصالح باید با در نظر گرفتن نکالت زیبایی شناسی صورت گیرد. مصالحی که برای کف و دیواره ها استفاده می شود باید با دوام بوده و نیازمند حداقل حفاظت و تعمیر باشد.
کف: برای مصالح کف می توان از کفپوشهای موزائیکی که روی کف ماسه پوش بتنی نصب می شوند استفاده کرد. ترکیب موزائیک و آجرهای از سنگ معدنی و آجرهای کف پوش نقشهای جالبی در کف ایجاد می کند، با پیشرفت های جدیدی که در فرش کردن کف حاصل شده، در مواردی که رفت و آمد چه در درون سالن ها و چه در خارج آنها زیاد است، سنگ فرش یکی از مصالح قابل قبول برای پوشش کف می باشد.
سقف: در انتخاب مصالح سقف، تنوع زیادی وجود دارد که هر کدام تأکید بر مفاهیم معماری دارند و به کارگیری مصالحی مانند تیرهای بتنی، آجرهای آکوستیکی فرم دار، پلی استر چوب و همچنین کاربرد پنجره های سقفی به مرکز خرید روح جاذبه ای خاص می بخشد.
دیواره: در بازارچه ها که دیواره ها بیش از۲.۵ تا ۳ متر ارتفاع دارند، باید مصالح آن با توجه به سهولت تعمیر و نگهداری و پایداری آنها انتخاب شوند. استفاده از یک نوع مصالح در نمای خارجی مانند آجر و بتن های پیش ساخته باعث ایجاد تداوم در نما می شود.
زیبایی و انتخاب مصالح و عناصر مناسب
- ۴-۱ توجه به انتخاب مواد و مصالح مرغوب , درجه یک و نوین موضوع حائز اهمیتی در بالا بردن کیفیت یک ساختمان میباشد و آشنایی و انجام تعمیر و نگهداری مختص هر مصالح بکار رفته شده در ساختمان.
- ۴-۲ استفاده از عناصری جدید نظیر آتریوم، آسانسورها و پلکان های برقی، نورپردازی های متنوع. که موجب سادگی روابط عملکردی در پلانهای مجتمع های تجاری، ایجاد پویایی در مقاطع و جذابیت در نماهای مجموعه و همچنین ایجاد ارتباط بصری میان بخش های مختلف مجتمع می باشتد. امروزه باید از فرم و ویژگی های ظاهری بنا نیز به عنوان مهمترین جاذبه برای دعوت مخاطبین به درون مجموعه نام برده میشود.
نورپردازی مجموعه
روشنایی مجتمع تجاری باید ملایم و کافی باشد تا مردم را تحت تأثیر قرار داده و فضایی جذاب و آرام بخش ایجاد کند. منبع روشنایی را می توان برای ایجاد زیبایی در طرح سقف ها به کار برد. می توان با استفاده از آویز هایی تزیینی ، لوسترها، فرم های معماری و دیواره های طراحی شده مخصوص و چراغ های ستونی، نورپردازی موثر را ایجاد کرد.
علاوه بر نورپردازی نمای درونی مجموعه، نورپردازی نمای خارجی نیز باید مورد توجه قرار گیرد که این امر به کمک نورافکن ها، نورپردازی حلقه ای، طرح های مجسمه ای و سایبان ها انجام می شود. این روش نورپردازی اغلب جایگزین علائم بزرگ توجه به مرکز خرید می باشد. نورپردازی فضای پارکینگ ها بسیار مهم است. بهتر است سطح فضای پارکینگ کاملاً روشن باشد. محیط اطراف ساختمان مراکز خرید در اغلب موارد، پیاده روهایی دارد که روشنایی آنها باید از طریق دیوار کوبهای چراغ دار و با تیرهای چراغ برق تامین شود. طول عمر لامپ، رنگ لامپ، تعمیر و نگهداری، ضد آب بودن و دوام لامپ ها از مواردی است که باید مورد توجه قرار گیرد.
ایمنی
ایمنی از مهمترین فاکتور ها در معماری است . به خصوص در یک فضای بزرگ و عمومی.
در یک ساختمان تجاری باید از همه جهات ایمنی در نظر گرفته شود
در برابر خطرات احتمالی مثل آتش سوزی و حتی زلزله مقاوم باشد و راه خروج برای همه افراد داخل ساختمان وجود داشته باشد بنابراین در نظر گرفتن راه پله اضطراری، قرار دادن درب خروج اضافی در سمت دیگر ساختمان و به طور کلی در دسترس بودن راه های خروج از جمله مواردی هستند که باید در طراحی پلان تجاری به آن ها توجه شود.
معماری مدرن مجتمع‌های تجاری: مصداقی از نوآوری
ما در برهه بی‌سابقه‌ای از تاریخ هستیم که دوره نوآوری بوده و جهان به سرعت در‌حال‌حرکت است. به فراخور زمان، معماران در طراحی مجتمع های تجاری نیز نوآوری و تجدید‌نظر در مورد هرچیز عادی مانند افزودن رنگ‌ها، مخلوط کردن مواد و ایجاد ساختمان‌هایی با اشکال غیرعادی را سرلوحه کار خویش قرار می‌دهند؛ در این سبک از معماری هیچ‌چیز ممنوع نیست. اما امروزه هنوز بزرگ‌ترین و مهمترین مانع برای طراحان این است که همچنان به محدودیت‌های بودجه، مواد و زمان گره‌خورده‌اند.
منبع: میرقاسمی, بهاره, ارائه راهکارهای طراحی معماری مجتمع‌های تجاری جهت ارتقا و افزایش کیفیت بهره وری (مورد پژوهش: استان تهران), فهیمه میرزایی (استاد راهنما), ۱۴۰۰
نویسنده: تیم پویش با همکاری مهندس آزیتا حکیمی
