درک تاریخچه طراحی شهری، کلید فهم اصول و رویکردهای امروزی آن است. تحولات شهرنشینی همواره تحت تأثیر عوامل فرهنگی، اقتصادی، فناوری و سیاسی بوده و مطالعه این روند، درس‌های ارزشمندی برای طراحان شهری معاصر در بر دارد.

ریشه‌های طراحی شهری در جهان و ایران

ریشه‌های جهانی طراحی شهری را می‌توان در تمدن‌های نخستین جستجو کرد. شهرهای بین‌النهرین، مانند بابل، با خیابان‌های شطرنجی و سیستم‌های دفاعی پیچیده، نخستین نمونه‌های برنامه‌ریزی کالبدی هستند. در یونان باستان، شهرهایی مانند میلتوس توسط هیپوداموس با شبکه شطرنجی (هیپودامی) طراحی شدند که بر تقسیم‌بندی عادلانه زمین و ایجاد فضاهای عمومی مانند آگورا (میدان عمومی) تأکید داشت.

در ایران باستان، شهرهایی مانند شوش و پرسپولیس نشان‌دهنده تفکر عمیق در طراحی شهری هستند. اما اوج این هنر را می‌توان در دوران ساسانی و به ویژه در طراحی شهر گور (فیروزآباد) مشاهده کرد که بر اساس نقشه‌ای دایره‌ای و متقارن با سلسله مراتب فضایی واضح (مرکزیت قدرت، حلقه‌های مسکونی و دیوارهای دفاعی) ساخته شد. این طرح، نماد یک جهان‌بینی منظم و متمرکز بود.

طراحی شهری در دوران باستان تا مدرن

• دوران باستان و کلاسیک: رومیان میراث‌دار یونانیان بودند و آن را با مقیاسی بزرگ‌تر و کاربردی‌تر توسعه دادند. شهرهای رومی مانند رم، دارای شبکه‌های منظم خیابانی (کاردو و دکومانوس)، فوروم (میدان عمومی)، سیستم‌های پیشرفته آب‌رسانی (قنات) و تأسیسات عمومی (حمام‌ها و آمفی‌تئاترها) بودند. این زیرساخت‌ها نشان‌دهنده توجه به رفاه عمومی و نظم اداری است.

• دوران اسلامی: با ظهور اسلام، شهرها حول محور مسجد جامع و بازار شکل گرفتند. شبکه معابر ارگانیک و پیچ در پیچ، با ایجاد سایه و بادگیر، پاسخ هوشمندانه‌ای به اقلیم گرم و خشک بود. فضای عمومی اصلی، “حیاط مرکزی” خانه‌ها بود و کوچه‌ها بیشتر نقش ارتباطی داشتند. شهرهای تاریخی مانند اصفهان (قبل از صفویه) و یزد نمونه‌های بارز این الگو هستند.

• رنسانس و باروک: در این دوران، زیبایی‌شناسی و نمایش قدرت حاکم بر عملکرد شهروندی اولویت یافت. میدان‌های بزرگ با پرسپکتیوهای باشکوه، خیابان‌های عریض و شاخص‌های دیداری مانند میدان سن پیترو در واتیکان طراحی شدند. هدف، ایجاد شهری به عنوان یک اثر هنری کامل بود.

• انقلاب صنعتی: این دوران نقطه عطفی منفی در تاریخ طراحی شهری بود. رشد سریع شهرها، تراکم جمعیت، آلودگی و زاغه‌نشینی مشکلات جدی ایجاد کرد. این چالش‌ها، زمینه‌ساز ظهور متفکران و جنبش‌های اصلاح‌طلب شهری در قرن بعد شدند.

تحولات کلیدی و عوامل مؤثر بر شکل‌گیری شهرها

برخی از تحولات، مسیر طراحی شهری را برای همیشه تغییر دادند:

• جنبش شهر زیبا (City Beautiful): در اواخر قرن ۱۹ و اوایل قرن ۲۰، با هدف زیباسازی شهرها و تقویت غرور مدنی از طریق ایجاد بناهای یادبود، پارک‌های بزرگ و محورهای دیداری پدید آمد.

• جنبش مدرنیسم: با شعار “شهرسازی عملکردگرا”، بر تفکیک کاربری‌ها (مسکونی، تجاری، صنعتی)، اولویت دادن به سواره‌رو و ساخت بلوک‌های مسکونی عظیم در فضای سبز تأکید داشت. اگرچه با نیت خوبی شروع شد، اما به دلیل نادیده گرفتن مقیاس انسانی و ایجاد فضاهای بی‌هویت، اغلب ناموفق ارزیابی می‌شود.

• جنبش پسامدرن و منتقدان مدرنیسم: از دهه ۱۹۶۰ به بعد، متفکرانی مانند جین جیکوبز در کتاب مرجع “مرگ و زندگی شهرهای بزرگ آمریکایی”، بر اهمیت تنوع، پیاده‌مداری، بافت‌های تاریخی و “چشم‌های خیابان” (نظارت طبیعی ساکنان) تأکید کردند. این نقدها، بازگشت به اصول انسان‌محور و زمینه‌گرا را در طراحی شهری کلید زد.

معرفی چند نمونه تاریخی موفق

1. رم باستان: نمونه‌ای درخشان از طراحی شهری کاربردی و باشکوه. شبکه خیابانی منظم، سیستم آبرسانی بی‌نظیر، فضاهای عمومی چندعملکردی (فوروم) و ساختمان‌های عمومی عظیم (کولوسئوم، حمام‌های کاراکالا)، شهر را به یک ماشین زندگی کارآمد و نمادین تبدیل کرده بود.

2. اصفهان عصر صفوی (طرح شیخ بهایی): یکی از موفق‌ترین نمونه‌های طراحی شهری یکپارچه در جهان اسلام. ایجاد میدان نقش جهان به عنوان قلب تپنده شهر که در اطراف آن مسجد، کاخ، بازار و محلۀ عالی‌قاپو قرار گرفته، نشان‌دهنده اختلاط موفق کاربری‌ها و حیات اجتماعی است. ایجاد محور اصلی (چهارباغ) و ارتباط آن با رودخانه زاینده‌رود، نشان از درکی عمیق از طبیعت و شهر دارد.

3. بارسلونای مدرن (طرح سردا): در قرن نوزدهم، برنامه‌ریز اسپانیایی، ایلدفونس سردا، طرح توسعه شهر بارسلون را ارائه داد. طرح مبتنی بر بلوک‌های هشت‌ضلعی (Eixample) با گوشه‌های پخ شده برای افزایش دید و گردش خون بهتر، تراکم معقول، حیاط‌های داخلی برای نورگیری و تهویه، و ایجاد شبکه‌ای یکپارچه از خدمات و حمل‌ونقل بود. این طرح، نمونه‌ای پیشرو از پاسخگویی به چالش‌های شهر صنعتی با رویکردی انسانی و علمی است.

این نمونه‌های تاریخی ثابت می‌کنند که طراحی شهری موفق، همواره بر پایه درک عمیق از زمینه (اقلیم، فرهنگ، تاریخ)، توجه به مقیاس انسانی و ایجاد زیرساخت‌های کارآمد استوار بوده است؛ اصولی که گروه مهندسین پویش با بهره‌گیری از این دانش تاریخی و تلفیق آن با فناوری‌های روز، در کلیه پروژه‌های خود پیاده‌سازی می‌نماید.