مسجد وکیل، تلفیقی ناب از هنر ایرانی + تصاویر

استان فارس یکی از شهرهای مهم ایران از لحاظ صنعت توریسم و گردشگری به شمار می­رود. هر ساله افراد بسیاری برای دیدن جاذبه­های طبیعی و تاریخی که میراث دوران­های مختلف حکومتی پادشاهان و فرمانروایان است و به دست معماران و هنرمندان با ذوق و بنام ایرانی بنا شده­اند، به این استان سفر می­کنند.

در شهر زیبای شیراز، آثار تاریخی زیادی وجود دارد که هریک به دوره خاصی از تاریخ مربوط است. اگر برای یکبار هم که شده قصد دارید به شهر شیراز سفر کنید، به هیچ عنوان دیدن مجموعه وکیل را از دست ندهید. این مجموعه شامل بازار وکیل، مسجد وکیل و حمام وکیل است. مسجد وکیل که جزو بناهای بسیار مستحکم دوره زندیه است به دلیل سبک معماری زیبای آن و همینطور قرارگیری در نزدیکی دو بنای زیبای حمام و بازار وکیل، یکی از پرطرفدارترین آثار تاریخی شهر شیراز است. مسجد وکیل به سبب معماری منحصر به فرد بخش­های مختلف آن، تزئینات و حجاری­های زیبایی که همگی کار دست هستند و کاشی­کاریهای با شکوهش شهرت جهانی داشته و همواره ستایش معماران داخلی و خارجی را بر انگیخته است.

در این مقاله شما را با مسجد وکیل، تاریخچه و قدمت و سبک معماری زیبای آن بیشتر آشنا خواهیم کرد. پس با ما همراه باشید.

تاریخچه مسجد وکیل

کریمخان زند پادشاه حکومت زندیه یکی از کسانی است که در زمان حکومت خویش آثار زیبا و باشکوهی از خود بر جای گذاشت. او شهر شیراز را مرکز فرماندهی خود قرار داد. از اینرو در زمان حکومت کریمخان شیراز از جمله شهرهایی بود که بناهای باشکوه همراه با معماری ایرانی در آن ساخته شد. در سال ۱۱۸۵ هجری قمری با دستور کریمخان زند، ساخت مسجد وکیل و همزمان با آن میدان و بازار وکیل آغاز و در سال ۱۱۸۷ به اتمام رسید. نکته جالبی که در مورد مسجد وکیل وجود دارد این است که بر خلاف دیگر مساجدی که بنا شده­اند در این مسجد گنبد و مناره وجود ندارد. مفسران علت این سادگی را در این می­دانند که کریمخان زند که خود را وکیل الرعایا می­خواند، بیشتر از اینکه به دنبال تجملات و پیچیدگی در ساخت بناهای مختلف باشد، در پی رفع نیازهای ضروری مردم بوده است. اما در عین حال به جرات می­توان گفت که مسجد وکیل در عین سادگیش از لحاظ معماری اسلامی بسیار خاص و منحصر به فرد است.

 البته در اینکه چه کسی معمار این بنای تاریخی زیبا بوده است، بسیار شک و شبه وجود دارد. اما بر طبق گفته کارشناسان آثار باستانی احتمال اینکه این بنا توسط میرزا نصیر خلق شده باشد، بسیار زیاد است. همچنین گفته می­شود که برای اولین­بار حسینعلی میرزای فرمانروا که پسر فتحعلی شاه قاجار می­باشد، بازسازی مسجد وکیل را انجام داده است. بعد از آن اصلی­ترین بازسازی کاشی­کاری­های طاق­های مسجد وکیل توسط اداره حفاظت از آثار باستانی صورت گرفته است. مسجد وکیل که به آن مسجد سلطانی و جامع وکیل نیز گفته می­شده است، در گذشته مکان اقامه نماز جمعه بوده است. در سال ۱۳۱۱ این بنای تاریخی در لیست آثار ملی ایران ثبت شد.

معماری مسجد وکیل شیراز

مسجد وکیل در محله درب شاهزاده که یکی از قدیمی­ترین محله های شهر شیراز است، قرار گرفته است و تا حمام وکیل ۱۰۰ متر فاصله دارد. مسجد وکیل حدود ۱۱۰۰۰ متر مربع زیربنا و ۹۶۰۰ متر مربع مساحت دارد که ۵ هزار متر مربع آن مربوط به صحن مسجد و ۳ هزار متر مربع نیز به شبستان وکیل اختصاص یافته است. به طور کلی مسجد وکیل از بخش­های مختلف درب ورودی، دالان، طاق، محراب، ایوان، منبر و دو شبستان جنوبی و زمستانی تشکیل شده است. در ادامه به معرفی هر یک از این بخش­ها پرداخته خواهد شد.

درب ورودی مسجد وکیل

درب ورودی مسجد وکیل در ضلع غربی بازار وکیل و در کنار بازار شمشیرگرها قرار گفته است. این درب از دو لت یا لنگه بزرگ چوبی با ارتفاع ۸ و عرض ۳ متر تشکیل شده است. در بالای درب ورودی سقف بسیار زیبایی تشکیل شده از کاشی­های منقوش به گل و بته و کلام آسمانی لا اله الا الله خودنمایی می­کند. در بالای درب ورودی مسجد دو کتیبه وجود دارد. در کتیبه کاشی­کاری شده اول، آیات قرآن به خط کوفی نقش بسته است که در انتهای آن تاریخ ۱۳۰۶هجری قمری نوشته شده است. در بالای این کتیبه، کتیبه دیگری وجود دارد که بر روی آن نام فتحعلی شاه قاجار و فرزندش حسینعلی میرزا با خط ثلث آب طلا کاری شده است. البته بخشی از این کاشی­کاری­ها بر اثر زلزله آسیب دید که قسمتی از آنها در دوره قاجار مرمت شده است.

دالان مسجد وکیل

این دالان هشت ضلعی دارای دو راهرو در سمت چپ و راست است که با زاویه ۹۰ درجه به صحن مسجد وارد راه دارد. یکی از نکات جالب دالان وجود همین زاویه است. چراکه این زاویه به منظور هماهنگی قبله مسجد و قبله شرعی ایجاد شده است. در دیواره­های این دالان کاشی­کاری­های بسیار زیبایی به چشم می­خورد.

محوطه بیرونی مسجد وکیل

محوطه بیرونی مسجد وکیل مشتمل بر یک حیاط اصلی و یک حیاط خلوت است.

• حیاط اصلی

ابعاد حیاط اصلی ۶۰ در ۶۵ متر بوده و با سنگ­های بزرگ مفروش شده است. در این حیاط یک حوض بزرگ با ابعاد ۴۰ در ۵ متر قرار گرفته که لبه آن از قطعات بزرگ سنگ ساخته شده است. گفته می­شود که معماری این حوض یکی از ویژگی­های معماری ایرانی دوره زندیه است. مشابه این معماری در حوض­های موجود در ساختمان ارگ و عمارت کلاه فرنگی نیز می­شود. ایوان شمالی و جنوبی مسجد وکیل توسط این حوض به یکدیگر متصل می­شوند.

• حیاط خلوت

حیاط خلوت یک حیاط کوچک با ابعاد ۳۵ در ۲۰ متر است که در بخش شمال شرقی حیاط اصلی قرار گرفته است. در داخل این حیات نیز یک حوض کوچکتر با ابعاد ۱۲ در ۷ متر به چشم می­خورد. برای وارد شدن به این حیاط باید از یک دالان عبور کنید.

 ایوان­های مسجد وکیل

 در مسجد وکیل دو ایوان وجود دارد و معماری این بنا به صورت دو ایوانه است.

• ایوان شمالی ( طاق مروارید)

 ایوان شمالی که در شمال حیاط مسجد وکیل قرار گرفته بسیار زیبا و با شکوه است. از اینرو به این ایوان طاق مروارید نیز گفته می­شود. مساحت این ایوان ۲۰ در ۲۰ متر مربع است. فضای این ایوان با کاشی­های و کتیبه­های بسیار زیبا منقش شده است. طاق مروارید خود از سه طاق نما تشکیل شده است. یک طاق نما به مسجد راه دارد و دوتای دیگر یک رواق با عرض ۵ متر را ایجاد کرده­اند. در دو طرف ایوان دو گلدسته زیبا قرار گرفته که به شکوه ایوان افزوده است. دیوارها و سقف این ایوان با کاشی­های زیبایی که بر روی آن گل­های تزئینی نقش بسته است، تزئین شده است. همچنین ازاره­های حجاری شده با سنگ مرمر به این ایوان زیبایی دو چندانی داده است. در این ایوان کتیبه­ای به رنگ آبی لاجوردی وجود دارد که بر روی آن نام فتحعلی شاه به همراه خطاط اثر (میرزا حسین بن شریف حکاک) و سال خلق اثر (۱۲۴۳ هجری قمری) به خط ثلث نوشته شده است. بر روی کتیبه دیگری که در این ایوان وجود دارد آیات قرآنی و نام خالق اثر (عبدالعلی یزدی اشرف محمودی) نگاشته شده است.

• ایوان جنوبی

ایوان جنوبی که در جنوب حیاط مسجد وکیل و در مقابل طاق مروارید قرار گرفته است، کاملا قرینه این ایوان می­باشد، خود از ۴ طاق نما تشکیل شده است. سقف این ایوان از کاشی­کاری­های معرق تشکیل شده است و دیوارهای آن نیز از کاشی­های هفت رنگ و دارای نقوش زیبا به خوبی تزئین شده است. در این ایوان نیز دو کتیبه وجود دارد.

شبستان مسجد وکیل

مسجد وکیل دارای دو شبستان به نام­های شبستان زمستانی و شبستان جنوبی است.

• شبستان زمستانی

شبستان زمستانی در پشت رواق شرقی مسجد جامع قرار گرفته است و مساحتی معادل ۲۵ در ۲۰ متر مربع دارد. در این شبستان ۴ دهانه وجود دارد. همچنین ۱۲ ستون ۵ متری سقف شبستان را نگاه داشته­اند. درب ورودی این شبستان با کتیبه­هایی به رنگ لاجوردی که بر روی آنها آیات قرآن با خطوط ثلث و نسخ نوشته شده است.

• شبستان جنوبی

ورودی شبستان جنوبی مسجد وکیل در بخش جنوبی مسجد و در زیر طاق جنوبی قرار گرفته است. شبستان جنوبی بسیار وسیع و با شکوه است و وسعت آن حدود ۵ هزار متر است. در این شبستان ۴۸ ستون مارپیچ سنگی وجود دارد که نشان­دهنده ذوق و سلیقه خالق آن است. این شبستان دارای یک محراب و منبر بوده و دارای ستونها و طاق­های و گنبد بسیار زیبایی است. صحن شبستان سنگ­فرش بوده و طاق و گنبد آن دارای نمای آجری هستند. ازاره­های حجاری شده با سنگ گندمک نمای بسیار زیبایی به این شبستان داده است.

محراب و منبر مسجد وکیل

• منبر

منبر که در شبستان جنوبی قرار گرفته است با سنگ­های مرمر زیبا تزئین شده است. این منبر ۱۴ پله دارد که به نیت ۱۴ معصوم بنا شده است. نکته جالب اینکه سنگ­های مرمری که در ساخت این منبر بکار رفته است از شیراز نیست. بلکه آن را طی یک فرایند سخت و هزینه بر از مراغه به شیراز آورده شده­اند. در کنار منبر نیز حجاری­های زیبایی با نقوش گل­های چند پر زیبایی این منبر را دو چندان کرده است.

• محراب

محراب بسیار زیبای شبستان مسجد وکیل در سمت راست این منبر قرار گرفته و دارای تزئینات بسیار زیبایی است. اگر به سقف این محراب نگاهی بیاندازید، کاشی­کاری­ها و مقرنس­کاری­های زیبای آن شما را به تحسین وا میدارد. دیواره­های محراب نیز با کاشی­کاری­های هفت رنگ که گل­های زیبای چند پر را به نمایش گذاشته، تزئین شده است. علاوه بر آن نقوش زیبای یا علی که با خط کوفی نوشته شده­اند بر روی دیواره­های محراب خودنمایی میکنند. از طرفی ازاره­های محراب با سنگ­های مرمرین جلوه خاصی به آن داده است. دور تا دور محراب را کتیبه­ای تشکیل داده است که در یک زمینه لاجوردی آیات قرآنی را با خط ثلث و به رنگ سفید در آن نوشته شده است.

طاق نماهای مسجد وکیل

 در غرب و شرق مسجد وکیل ۱۱ طاق نما به شکل قرینه قرار گرفته­اند. این طاق­ها با کاشی­کاری­های ظریف و کتیبه­های بسیار زیبا تزئین شده است. در سمت پشتی طاق نما و در دو جهت غربی و شرقی آنها، دو رواق کوچک قرار گرفته است. دیواره­های طاق نما با کاشی­های هفت رنگ نقاشی شده و اسامی خداوند، نمای معنوی و زیبایی به آن بخشیده است. یکی از نکات بسیار زیبا که هنر و سلیقه معماری ایرانی را متجلی می­کند، این است که در بالای طاق نمای ششم شرقی نیمی از یک آیه قرآنی مشاهده می­شود و در طاق نمای ششم غربی نیم دیگر این آیه نوشته شده است.

سرقت از مسجد وکیل

مسجد وکیل به واسطه دارا بودن تزئینات باشکوه خود، تاکنون چندین­ بار مورد سرقت قرار گرفته است. اگرچه مهم­ترین و معروف­ترین آن مربوط به سال ۱۳۸۹ می­باشد. در این سال کتیبه سنگی با قدمت ۲۰۰ ساله به سرقت برده شد. این کتیبه که از سنگ یشم ساخته شده است، دارای ابعاد ۱۲۵ در ۷۰ متر مربع و قطر ۱۰ سانتیمتر بوده و آیت الکرسی بر روی آن حکاکی شده است.

آدرس مسجد وکیل

 استان فارس، شیراز، خیابان آیت الله طالقانی، غرب بازار وکیل

لازم به ذکر است که برای بازدید از مجموعه وکیل می­توان از خودرو شخصی یا وسایل حمل و نقل عمومی استفاده کرد. چنانچه قصد بازدید از مجموعه وکیل را دارید، نزدیک­ترین ایستگاه اتوبوس به آن، ایستگاه میدان شهرداری است. اما چنانچه قصد استفاده از مترو را دارید، ایستگاه میدان نمازی نزدیک­ترین مسیر به مسجد وکیل می­باشد. موزه پارس در ۴۰۰ متری و مدرسه خان در ۷۵۰ متری مسجد وکیل، دو مکان گردشگری دیگری هستند که می­توان در کنار بازدید از مجموعه وکیل از آن دیدن کرد.

زمان بازدید و قیمت بلیط ورود به مسجد وکیل

بازدیدکنندگان می­توانند در یک بازه زمانی ۱۲ ساعته، از ۸:۳۰ صبح تا ۸:۳۰ شب ( در ۶ ماه اول سال) و ۸ صبح تا ۸ شب ( در ۶ ماه دوم سال) از این مسجد بی­نظیر دیدن نمایند.  

قیمت بلیط ورودی مسجد برای بازدیدکنندگان اهل ایران ۱۰۰۰ تومان و برای توریست­های خارجی ۱۵۰۰۰ تومان می­باشد.